Theatrum
Staraniami imć pana Podkanclerzego Błotnickiego, któremu szerzenie kultury pośród prostego ludu zawżdy na sercu leżało, powstało w mieście naszem stołecznem Theatrum. Miały więc odtąd sztuki być grane nie na pałacowej scenie jeno, ku rozrywce Najjaśniejszego Pana oraz Dworu, ale również i w przybytku onem, ku uciesze pospolitej gawiedzi. I tak sprowadzono na początek trupę wędrowną, która wielce pouczający dramat przedstawić obiecała, a mianowicie o pewnem królewiczu duńskiem i jego tragicznem losie.
Odgadnąć nie trudno, że pan Podkanclerzy, jako inicjator owego przedsięwzięcia, bacznie przygotowaniom doń się przyglądał i wszelkie poczynania w tej mierze uważnie śledził. Gdy mu więc doniesiono, że wielce nieobyczajne w spektaklu mają naleźć się elementa, w mig kazał wezwać do siebie człeka, któren trupą ową kierował, a mówiono nań Wil.
– Mości panie, jest li to prawdą, iż w sztuce twojej niewiasta pewna nie wiedzieć po co suknię do góry unosi, obnażone kolana tem samem wszem i wobec ukazując?
– A skądże o tem wiecie, panie? – spytał Wil.
– Moją rzeczą jest pytać, a waszmości na pytania me odpowiadać – odparł Pan Podkanclerzy – pytam więc ponownie, jest li to prawda?
– Zaiste, występuje w dramacie tem postać jedna, niewiasta imieniem Ofelia, co pomieszania zmysłów doznawszy, cokolwiek osobliwie się zachowuje. Nie trwa to jednak długo, albowiem wkrótce w strumieniu się topi. A poza tem zgorszenia żadnego nie będzie, jako że rolę jej chłopiec młody odgrywa.
– Chłopiec za niewiastę przebran? – wykrzyknął pan Błotnicki – Toż to dopiero zgorszenie! Nie masz miejsca w Theatrum naszem na takie perwersje!
– Ale jakże nam sztukę tę zagrać? Wszak białogłowom na deski sceniczne wstępować nie przystoi!
– A po cóż im wstępować? Niechże Ofelia Ofeliem się stanie i ambaras z głowy!
– Lecz wtedy dzieło sens cały straci! – wykrzyknął Wil – Wszak książę do klasztoru iść jej każe i wtedy...
– A to bardzo dobrze – przerwał mu Podkanclerzy – niech więc nasz Ofelio wstąpi do klasztoru i sens się odnajdzie. Na pewno pochwali tę rzecz Arcybiskup. No, rad jestem, że consensus naleźć się udało.
To rzekłszy poklepał Wila po ramieniu i odprowadził go ku drzwiom.
Dnia następnego przyszło mu jednakowoż do głowy, że skoro już jeden mankament w sztuce wykryto, mogą też być i kolejne, a to oznacza, iż jej wystawienie większem nadzorem winno być objęte. Chciał nawet nadzór ów sekretarzowi swemu zlecić, lecz po krótkiem namyśle do przekonania przyszedł, iż ten w dramatach nieobeznanem być może, rzecz cała zaś, jako publiczny mająca charakter, wagi wielkiej być się zdaje. Tak więc udał się pan Podkanclerzy we własnej osobie do Theatrum i akurat gdy na widowni usiadł, akt trzeci właśnie probowano, a w niem scenę, w której to zatrudnił młody książę aktorów, iżby na dworze duńskiem sztukę pewną odegrali, zaś wszytko to w sztuce właściwej się działo. A gdy już próba końca dobiegła, zawezwał pan Błotnicki do siebie Wila i objaśnień odeń zażądał.
– Jakże to? – spytał – Wszak w sztuce twej aktorzy grają, prawda?
– Nie inaczej, panie – odrzekł Wil.
– Ale też aktorzy na scenie występują, znaczy postaciami są twej sztuki?
– Nader trafnie ujęliście to, panie.
– Któż zatem aktorów role odgrywa?
– Aktorzy wszak! Któżby inny przecie? – odparł Wil.
– Jak więc to być może? – dociekał dalej Podkanclerzy – Samych siebie grają? Toż to żaden teatr! Każden człek rolę własną w swem życiu odgrywa i kunszt mu aktorski po temu zbyteczny!
– Pozwólcie zatem panie, iż rzecz tak objaśnię – rzekł Wil – aktorzy aktorów grając nie grają sami siebie, lecz, by tak to ująć, inszych całkiem aktorów.
– A po cóż czynić takie zamieszanie? Po cóż jeden aktor drugiego ma grać, a znów ten drugi pierwszego? Toż to już całkiem niemądre! Jeśli nawet aktorzy aktorów grać mają, niech każden gra siebie, boć przecież najlepiej to chyba uczyni. Chocia z drugiej strony, jako się rzekło, co w tem ciekawego, skoro kto siebie samego odgrywa? Nie gra wtedy przecie, lecz sobą jest po prostu, a za to gaży żądać jakoś nie przystoi. Wykreśl waćpan tę scenę, bo żadnego z niej pożytku nie będzie i jeno publice wszytko w głowach zamąci. Wykreśl, powiadam, a sztuka twa jaśniejszą, a przez to i doskonalszą się stanie.
To rzekłszy udał się pan Błotnicki na powrót do Zamku, by sprawami wagi państwowej się zająć, wielce z siebie ukontentowan, iż jedną prostą poradą przedstawienie poprawił – z całej owej sceny bowiem ledwie pomysł z trucizną do ucha wlaną wielce ciekawem mu się wydał i rozmyślał o niem jeszcze aże do wieczora. Następnego zaś dnia znów do Theatrum na kontrolę przybył i akurat na tę scenę trafił, w której to książę matce swojej gorzką czyni reprymendę, nader ciężkie przewiny jej zarzucając. Wyraża się też wielce niepochlebnie o stryju swojem, królu, zwąc go łotrem, oszustem podłem i oskarżając o kradzież korony. Gdy odegrano scenę do końca, wezwał do siebie Pan Podkanclerzy Wila i zwrócił się doń mówiąc:
– Nie uważasz, że nazbyt ciężkie padają tu słowa, tem bardziej, iż w sam majestat monarszy godzą?
– Aby zrozumieć ich naturę, panie – odparł Wil – trzeba w treść sztuki nieco bardziej się zagłębić. Rzecz bowiem w tem, iż król, o którem mowa, wcześniej był brata swego podstępnie żywota pozbawił, a tron mu sposobem onem odebrawszy, małżonkę jego i matkę młodego księcia zarazem, za swoją żonę bezwstydnie pojął. Tłumaczy to w pełni, jak mniemam, ów gniew książęcy, co ze szlachetnych pobudek...
– Nie o tłumaczenie tu chodzi, mój drogi – przerwał mu pan Błotnicki – lecz o to, iż skoro królem z wyroku Opatrzności, a i woli ludu swego został, ponad prawami tego świata stoi, a zatem zarzutów nijakich czynić mu nie można. Pomyśl tylko, co też by się stało, jeśliby tak panujących oskarżać poczęto i jeszcze po sądach ciągać, nie daj Boże! Porządek świata na tem się zasadza, że zwierzchność ich nad prawem i trybunałami w wątpliwość poddaną być nie może!
– Zaiste, trudno będzie tekst ten zmienić, panie – rzekł Wil, zaś na twarzy jego malowało się wielkie strapienie.
– A w czemże kłopot? – obruszył się Podkanclerzy – Wcale go zmieniać nie trzeba! Królową zastąp pierwszą lepszą dziewką i niech jej książę cudzołóstwo do woli zarzuca, zaś pozostałe obelgi, miast króla, tyczyć się winny jego przeciwników, niegodziwców najpodlejszego sortu, co to we krwi zdradę od pokoleń mają. No, nie trać czasu, wszak jutro premiera! Zajrzę tu jeszcze przedtem, około południa, by się przekonać, jako ci z tem poszło.
Nazajutrz jednak, zaraz wczesnem rankiem, zjawił się u Pana Podkanclerzego niejaki Kogutowicz, totumfacki jego, z taką wiadomością, że oto Theatrum puste stoi, zaś trupa aktorska najwyraźniej spakowała przez noc manatki i tyle ją widziano.
– Całen ambaras w tem – ciągnął Kogutowicz srodze zatroskany – że lud radował się już wielce na to widowisko i teraz zawiedzionem okrutnie poczuć się może, a z tego zapewne nic dobrego nie wyniknie...
– No to trzeba dostarczyć gawiedzi jakiej uciechy – odparł pan Błotnicki nie tracąc rezonu – wynajdźże jakich zdrajców, najlepiej ze trzech i niech ich obwieszą publicznie na rynku. Trzeba to zaraz ogłosić na mieście. I najlepiej za wstęp na egzekucyją niech biorą po dwanaście groszy...
Cóż, trochę mi żal było, iż nie ujrzałem naonczas przedstawienia tego, lecz kto wie, może jeszcze nadarzy się kiedy okazja? Ars longa, vita brevis – mawiali starożytni – życie się kończy, lecz sztuka pozostaje. Podobnie kończą się też rządy tych, którem sztuka zanadto uwiera – dla takiej to, czy inszej przyczyny. A przekonanem jest o tem głęboko